Φανταστείτε την εξής εικόνα: Η σκηνή σείεται. Ανθρωποι και θεσμοί, πίσω από
τις κουρτίνες της υποκρισίας και της εξουσίας, αρχίζουν να ταράζονται, να
νιώθουν την ανάσα τους βαριά, τη σκιά της απειλής να περνά από πάνω τους. Ο
Ζαραλίκος, το πρόσωπο της αντίστασης, στέκεται ακλόνητος, με την καυστική
του γλώσσα, και ανατρέπει τη «νομιμότητα» των θεσμών που θέλουν να
επιβάλουν την ηθική τους πάνω στην τέχνη και τον λόγο.
Τι είναι, λοιπόν, αυτό που προκαλεί τέτοια ένταση; Το γέλιο του Ζαραλίκου,
αυτό το επαναστατικό όπλο, που δεν φοβάται να ξεσκεπάσει τα σάπια θεμέλια
της κοινωνίας, είναι αυτό που σπάζει τη σιωπή των «ευγενών» και των
«σεβαστών». Είτε πρόκειται για τη θρησκεία, είτε για την πολιτική, είτε για
την ίδια την ανθρώπινη υποκρισία – το γέλιο του Ζαραλίκου γίνεται όπλο,
γίνεται φωνή, γίνεται εκρηκτική αλήθεια που δεν μπορεί να αποσιωπηθεί. Κι
όμως, αυτό το γέλιο, που φέρνει στο φως όσα ο κόσμος φοβάται να κοιτάξει,
είναι αυτό που προκαλεί την κατακραυγή.
Αλλά ποιος είναι ο πραγματικός εχθρός σε αυτή την ατέρμονη σύγκρουση; Είναι
ο Ζαραλίκος που με τη σάτιρά του ανατρέπει τον «καθεστωτικό» λόγο; Ή είναι
εκείνοι οι φοβισμένοι συντηρητικοί θεσμοί που δεν αντέχουν το παραμικρό
ράγισμα στην ισχυρή τους πρόσοψη; Η απάντηση, εύκολα και χωρίς περιστροφές:
Ο εχθρός είναι η αλήθεια. Και η αλήθεια που φέρνει το γέλιο του Ζαραλίκου
δεν είναι απλά το γέλιο που προκαλεί, αλλά η άβολη, η ανυπόφορη αλήθεια για
την αδυναμία των «αγίων» θεσμών να αντέξουν τη σκιά της αμφισβήτησης.
Η ελευθερία του λόγου, λοιπόν, που ο Ζαραλίκος υπηρετεί με την όξυνση και
την ανατρεπτικότητά του, δεν είναι μια αυταπάτη. Δεν είναι αυτό που κάποιοι
θέλουν να πιστεύουν ότι είναι. Δεν είναι το δικαίωμα να λέμε απλώς ό,τι
θέλουμε. Είναι το δικαίωμα να ανατρέπουμε τα πάντα. Είναι το δικαίωμα να
ακουμπάμε τις πιο ιερές μας αξίες και να τις βάζουμε στο τραπέζι της
συζήτησης, έτοιμες να εξηγήσουν ή να δικαιολογήσουν την ύπαρξή τους.
Αλλά το γέλιο του Ζαραλίκου προκαλεί, γιατί καταρρίπτει τη φαντασία των
«προστατών» της ηθικής, εκείνους που υποκρίνονται ότι μπορούν να θέσουν τα
όρια της σκέψης και της δημιουργίας. Όταν ένα έργο τέχνης μετατρέπεται σε
όπλο, οι ιδεολογίες που το καταδικάζουν έρχονται αντιμέτωπες με την αλήθεια
που δεν μπορούν να καταπιούν.
Περίεργο, αλήθεια, δεν είναι; Ο ίδιος ο Ζαραλίκος, ένας άνθρωπος του
γέλιου, του σαρκασμού, της σκωπτικής σάτιρας, δεν προκαλεί απλώς γέλιο.
Προκαλεί προβληματισμό. Θέτει ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου, για τα
όρια της ελευθερίας, για το νόημα της ηθικής. Κι εκείνοι που τον
κατακρίνουν δεν καταλαβαίνουν ότι ακριβώς αυτός είναι ο λόγος που η τέχνη
του είναι επικίνδυνη: γιατί δεν φοβάται να θέσει το ερώτημα «Ποιος έχει το
δικαίωμα να ορίσει την ηθική;»
Κι έτσι, η διαμάχη για την τέχνη, για τον λόγο, για την ελευθερία, γίνεται
ο καθρέφτης που αποκαλύπτει τις αδυναμίες, τις φοβίες και την καταπίεση της
κοινωνίας μας. Και αν ο Ζαραλίκος είναι «επικίνδυνος», τότε είναι
επικίνδυνος για τον ίδιο λόγο που είναι επικίνδυνη η αλήθεια. Και η αλήθεια
δεν μπορεί να παραμείνει κρυφή. Γιατί, στην πραγματικότητα, το μεγαλύτερο
έγκλημα που διαπράττουν εκείνοι που προσπαθούν να καταπνίξουν το γέλιο του
Ζαραλίκου, είναι το έγκλημα της σιωπής, το έγκλημα της αποδοχής μιας
πραγματικότητας που δεν μας επιτρέπει να σκεφτούμε, να κρίνουμε και να
ανατρέψουμε τα πάντα.
Εντέλει, ποιος είναι ο πραγματικός κίνδυνος; Είναι η τέχνη του Ζαραλίκου ή
η αδυναμία μας να την κατανοήσουμε και να την δεχτούμε ως μία δύναμη που
δεν φοβάται την αμφισβήτηση;
*Ο Χρίστος Χαλικιάς είναι εικαστικός καλλιτέχνης και σκηνοθέτης
